BEKTAŞİ OZANI AŞIK VELİ’nin YENİ BULUNAN ŞİİRLERİ - (Alevi Önderi, Alevi Önderleri)

Bu bildirimizde ozanlık geleneğinde Emlek yöresinden bir ozanın yeni şiirlerini tanıtacağız.Emlek yöresinden dedim,çünki Emlek bölgesinin ozanlık geleneklerinde önemli bir yeri vardır. Ülkemizin  tanınmış önemli büyük ozanları bu bölgede yetişmiştir.Eskilerden Emlek dendiğinde geniş bir bölgeyi kapsarken, bugün sadece Sıvas ilinin Şarkışla ve Yıldızeli’nin köyleriyle Yozgat’ın Akdağmadeni ilçesinin güney kısmında bulunan köylere verilen isimdir. Ayrıca Emlek  ismi ozanlığı çağrıştıran bir isim olagelmiştir.

 

Bölgenin ozanlarından bazıları;  Pir Sultan Abdal, Serdari,Talibi,Ağahi,Kemter,Aşık Hüseyin,Aşık Veli,İzzeti,Kul Sabrı,Aşık Veysel,Ali İzzet,Devrani hemen akla gelenlerdir.Bu ozanların her birisi diğerinin etkisidedir.Çünki  hepsi de  tekke geleneği ozanlarıdır.Aşık Veysel,Ali İzzet de dahil bu gelenekten yetişmiştir.Yetiştikleri bölgede iç içedirler ve her birinden diğerine bir bağ vardır. En eskisiyle yenisi arasında her ne kadar yaş farkı olsa da bir birileriyle  ilgilidirler.

Tanıtacağımız  ozan gibi bir çoğunun da bulunamamış şiirleri vardır.Köyden kente göç arttıkça gizli cönkler ortaya çıkmaktadır.Zaman içerisinde bizleri şaşırtacak düzeyde ve çoklukta şiirlerin gün yüzüne çıkacağına inanmaktayım.Emlekli ozanların her biri ayrı ayrı değerlendirildiğinde onların önemi daha da anlaşılacaktır.Eğiti,tecrübe bilgi,ustalık konusunda bir birlerinden etkilenmeleri yanında şiirlerindeki farklı ustalık yerlerini korumaktadır.

Aşık Veli’ye gelince onun adını küçük yaşlarda tanıdım Çünki benim de doğduğum köy olan Sivrialan da Alevi-Bektaşiliğin usta zakir ve dedeleri vardı. Aşık Veysel’in yakın arkadaşı Hıdır Dede amcazadelerimizdendir. Çoğunluğu Aşık Veli türküleri söylerdi.Aşık Veli türkülerini beşikten beri dinlerdim.İleriki yıllarda hep Hıdır Dede Aşık Veysel muhabbetleri usumdan çıkmaz olmuştur.

Aşık Veli adını Hıdır dedenin okuduğü türkülerin dışında Ali İhsan Tuncalı tarafından  1966 yılında derlenen “Emlek Alevi Aşıkları” adlı kitapın Aşık Veli bölümünde türkülerin altında” Sivrialanlı Hıdır Dede’den derledim” yazıları vardı.Kültür Bakanlığı 1984 yılında İbrahim Aslanoğlu tarafından hazırlanan  Aşık Veli adlı kitabı yayımladı..

Aslanoğlu kitapdaki şiirlerin ve bilgilerin bir kısmını Ali İhsan Tuncalı’dan almasına karşılık,cönklerden,Aşık Veli’nin yakınlarından ve Tuncalı’nın da ulaşamadığı çeşitli yayınlardan derlemiş.Kitap 103 sayfa ve 97 şiir yer almış.Aslanoğlu, kitabının  sonunda yer alan Aşık Veli  adına derlenmiş ancak Kul Veli,Derviş Veli mahlaslı şiirlerin Aşık Veliye ait olmadığı görüşündedir ki biz de bu görüşe katılıyoruz.

 Burada sunacağımız bilgilerde Aşık Veli’nin hiçbir yerde yayınlanmayan ve bilinmeyen 47 adet şiiridir.Bu şiirler elime geçtiğinde hiç de ciddiye almamıştım,ancak şiirleri okuduktan sonra gördüm ki  diğerleriyle benzerlik ancak biçim ve şekil yönündendi.Acaba bu Veli başka bir Veli olmasın diye düşündüm.Başka bir Veli’nin olması da bir kazançtı.Çünki yeni bir ozan ortaya çıkacaktı.Şiir mahlaslarına bakıldığında aynı tarzın kullanıldığı dikkat çekmakteydi.Aşık Veli genelde “Velim Eyder”mahlasını kullanmaktadır.Elimizdeki şiirlerin bitiminde “Velim Eyder” sözcüğünü görünce  kuşkum kalmadı.Aşık Veli’nin yeni şiirleri ortaya çıkıyordu.

Bu şiirleri nasıl mı elde ettik?

Yunus Koçak emekli bir Emniyet Müdürüdür.Halk kültürü ve tekke edebiyatını yerinde araştıran birisi.Diyorki;”1961 yılında Hasan Dede kasabasından Hasan Dede son postnişinlerinden  Bardak Dede’nin oğlu Abdullah Dede  oğlu  Hasan Demirhan’ın bir işini yaptım.Bana çok minnettar oldular.Ne yapacağını şaşırdılar.Eski kitaplara merakım vardı.Babasının kitaplarını gösterdi ve öykülerini şöyle anlattı.”Bu yazma eserleri babamındır.Dergahtan kurtardım.Bunlar Dergah ziyaret defterleriymiş.1925 yılıydı.Keskinden  üç dört at araba dolusu asker geldi.Kapıyı kilitleyip bizi dışarı çıkarttılar,sonradan gördüm ki.Ne kadar kitap,defter varsa at arabalarına yüklüyorlar.Dergahın çok zengin bir kütüphanesi vardı.Babamın yazdıkları hatıraları diyerek bir takım belgeleri kurtardım.Geri kalan kitapları üç at arabasına yükleyerek Kızılırmak’a götürüp döktüler”Abdullah Dede bunları bana bir hüzün içinde anlattı.Dedi Yunus Koçak.”İstersen bunları sana hediye edeyim “Abdullah Demirhan’a ne diyeceğimi şaşırdım.Bu emanetler benim için hala kutsallığını korur.Yıllarca bunları inceledim.Günümüz Türkçesine çevirdim”

Yunus Koçak gerçekten de çok ciddi bir çalışma sonucu şiirleri ve bazı anıları güncel dile aktarmış.Elinde bulunan ziyaret defteri dedikleri cönke çok önem vermektedir.Fotokopisinden çalışmakta ve orijinalini çok iyi korumaktadır.Eline geçen bu belgelerden Hasan Dede kitabını hazırlamıştır.Bu kitapta Hasan Dede’nin  bir çok bilinmeyen şiiri de yer almaktadır.

Elimizdeki belge Yunus Koçak’ın elindeki orijinal belgelerin fotokopisi ve şiirlerin günümüz Türkçesine çevirisidir.Orijinal defterin boyutları 12x14 cm.Defterin sayfası 284.Kapağın hemen ön yüzünde Sahibi Mustafa Bin-i Yakub-u Cemal yazısı yer almaktadır.İkinci sayfada” bu deftere 1224 de başladım” yazısı ile başlanıyor ki,bu gün ki tarih 1808 e karşılık gelmektedir.Ancak iç sayfalarda bir yerdeki tarihde  1802 kaydı bulunmaktadır.

Bu ziyaret defterinin özelliği,dergaha gelen her ozanın mutlak birkaç şiir yazmasıdır.Defter  her ne kadar Yakub-u Cemal imzasını taşımış olsa da sonuçta hatıraları içermektedir.Defterde çokça şiir olması yanında, bir çok dua da yer almaktadır.Yine her Bektaşi dergahında olduğu gibi duaların tamamının Türkçe olması  belgenin önemini artırmaktadır.Bu cönkteki en çok şiir Aşık Veli’ye aittir.Ancak dergaha uğrayan her ozan kendinden bir şeyler yazmıştır.Zakirler ise cemlerde söylediği usta  malı şiirleri deftere yazmadan geçememişler.Bunlar Hatayi,Teslim Abdal,Kul Himmet,Pir Sultan Abdal,Dedemoğlu,Nesimi şiirleridir.Dergaha bizzat gelerek kendi şiirlerini yazan ozanlar  da şunlardır:

Emini,İsmail,Haydaroğlu,Siyahi,İbrahim,Başeri,Yesari,Hüseyini,Amini,Kul Hüseyin,Ali,Fadıl,Derviş Ali,Dertli Kemter,Aşık Kemter,Dedemoğlu,Derviş Süleyman,Mehemmed,Hasan Baba.

                                                                  

Konumuz olan Aşık Veli Kimdir?

Aşık Veli’nin ölüm tarihi bilinmekle birlikte,doğumu konusunda her hangi bir kayda rastlanılmamıştır.Ancak akrabalarından derlenen bir araştırmada ozanın  60 yaşında öldüğü belirtilmiştir.Buna göre Aşık Veli 1793 doğumludur.1818  yılında öldüğü bilinen Emlek Kale Köyünden ustası Kemter Aşık Veli’nin yetişmesinde etkili olmuştur.Aşık Veli ustasının  ölümü ardından şu şiiri yazar:

Şu yalan dünyada bir üstad buldum

Beni bırakmadın işime felek

Şakirt olan şaşkın olur dembedem

Ne okursun bilmem guşuma felek

Aşık Veli, Emlek yöresi köylerinden İğdecikli dir.Yoksul bir ailenin  çocuğu olarak büyür.Ancak yakın köylerden Kale köyüne tutma olarak verilir.Ağası yörenin zenginlerindendir.Kızı Suna ile birlikte büyür.17 yaşına gelince Suna’ya aşık olur.Babasından istetir.Çulsuza kız vermeyeceğini söyleyen ağa kızını Yozgat Mahal Köyünden akrabalarına verir.Bunun üzerine Veli Suna’ya olan tutkusundan dolayı yanık türküler söylemeğe başlar.

Hel hel ettim Mağara’dan uçurdum

Telli kızın gitti derler bu yola

Elim ile evlerini göçürdüm

Telli kız gitti derler bu yola

Telli kız dediği Sunanın gitmesi Veli’yi deliye çevirir.Veli huzursuzdur.Ustası Kemter ona yeni bir yol göstererek Hacı Bektaş’ı ziyaret etmesini önerir.Sıvas,Yozgat üzerinden Hacı Bektaş’a varan Veli,Hacı Bektaş Postnişini Hamdullah Çelebi’yi ziyaretinde Çelebi’nin çocuğunu kaybettiğini,çok üzüldüğünü görür ve kendi derdini unutup Çelebi’yi teselli etmeye başlar.

Derde tabi olup derman aradım

Vardım ki tabibin derdi benden çok

Her derdin dermanı sendedir bildim

Ne hikmet ki senin derdin benden çok

 

Hak böyle buyurmuş bina kurunca

Ağlamayı gülmeye eş verince

Tabipler tabibi dertli olunca

Besbelli ki şu dünyada dertsiz yok

Veli’nin Hamdullah Çelebi ile ilişkilerini geliştirmesi ozanın ufkunda geniş açılım oluşturur.Sıvas ile Hacı Bektaş arasında uzun süre gidip gelmeler sırasında Çelebi’nin de önerisiyle Hasan Dede Kasabasında, Hasan Dede tekkesine de uğramadan geçemez.O dönemler tekkeler özellikle ozanların uğrak merkezidir.Hasan Dede Tekkesi Anadolu’nun en işlek tekkelerinden birisidir.Çünkü Anadolu’nun ortasında bulunur.Doğudan batıya,batıdan güneye bütün yolların kesim yerlerindedir.İşlerliği,zenginliği bu nedenledir.Burada aşevleri,mihmanevi,dedeevi,ozanevi, konuklar için yatakhane gibi önemli binalar bulunmaktadır.Cem yapılırken zakirler güçlü tarikat aşıklarından kurulmuştur.Aşık Veli de bunlardan bir tanesidir.

1818 Yılında ustası Kemter’in ölümü ozanı Emlek’ten uzaklaştırır.Öyle zannediyoruz ki bu süre içinde Aşık Veli Hasan Dede tekkesinde kaldı. Bu sırada da Hamdullah Çelebi adına tekkeler arası ilişkileri de yürüttüğünü düşünüyoruz.Hamdullah Çelebi ilişkileri bunu kanıtlıyor.

Aşık Veli’nin Hasan Dede tekkesinde bulunan şiirlerinin bir ikisi dışında hepsi hiç duyulmayan şiirleridir.

Horasan ilinden Anadolu’ya

İslahata  geldi pir Hasan Dedem

Seyreyle didemden akan selini

İslahata geldi Pir Hasan Dedem

 

Peşinde ordusu gayet fırkatlı

Taçları yeşildir dilleri tatlı

Böyle er görmedim gayet heybetli

İslahata geldi pir Hasan Dedem

 

Haydarı Berek’e bekcidir koydu

Necef denizinden kılıçın aldı

Tahta kılıç ile çok kafir kırdı

İslaha geldi pir Hasan Dedem

 

Ol Berek dağında Haydar seslenir

Varan deli akıllanır uslanır

Tahta kılıç kılıfında paslanır

İslaha geldi pir Hasan Dedem

 

Aksede üstünde gördüğüm böyle

Gül yüzlü efendim gördüğün söyle

Pir Otman Baba’ya bir niyaz eyle

 İslahata geldi pir Hasan Dedem

 

Velim derki şüphesiz Ali

Bir ismi Hasandır,bir ismi Ali

Niyaz et Allahın sevgili kulu

İslahata geldi Pir Hasan Dede

Aşık Veli’nin zamanın büyük bir bölümünü Hasan Dede’de geçirdiği anlaşılıyor.Aleve Bektaşi felsefesi onun şiirlerinde  bambaşka bir anlam kazanıyor.Şiirlerinin içini süsleyen,ona anlam kazandıran,ona şevk veren Hacı Bektaş evlatlarından olduğuna inanılan Çelebilerden kendisi de ozan olan Hamdullah Çelebi Aşık Veli için bir ışık olmuştur.Bu ışık Veli’nin yüreğini de aydınlatmaktadır.Ancak 1826 yılında Sultan 11.Mahmut’un Bektaşilere uyguladığı kıyım ve sürgün bütün insanlığı yaralamıştır.Türkçe’nin ve Türk kültürünün temsilcisi Bektaşi tekkeleri diğer tarikatların padişahı kışkırtmasıyla o dönem hem Türk kültürü büyük darbe alıyor,hem de bir çok insan sürgün ediliyor.Bazıları dar ağacına çekilirken,altmış yaşın altında olan tekke binaları da yıktırılıyordu.

Hamdullah Çelebi Türkiye Alevilerinin Hacı Bektaş makamındaki temsilcisidir.Sultan 11.Mahmut merkezi tekkede oturan  Alevilerin liderini  de Amasya’ya sürgüne göndermiştir.

Aşık Veli on beş yıldır göremediği piri  Hamdullah için aşağıdaki türküyü söylüyordu.Bize bazı şiirlerin verdiği ipuçları Aşık Veli’nin 1826 sürgünü  sırasında Hasan Dede tekkesini zaman zaman ziyaret ettiği ya da o çevrede bu ocağın faaliyetlerini gizlice sürdürdüğü yönünde bilgiler ortaya koyuyor.Onbeş yıla yakın bir zaman neden Çelebi’yi ziyarat için Amasya’ya gidemediği de bir yasaklı çağrışımını da göstermektedir.Büyük bir ihtimalle Veli’nin Çelebiyle olan ilişkileri ve Aşık Veli’nin ardından yazdığı şiirler yakın bağların çeşitli engellerle süremediğini göstermektedir.Bu şiirden  anladığımıza göre yıl 1841 civarıdır.

Bu bilgiler ışığında Aşık Veli’nin bugüne kadar ele geçmeyen bu şiirleri Hasan Dede tekkesinde  bu dönemde nasıl  birikmiş olabilir diye düşünüyoruz.Ziyaret defterlerine yazıldığı belirlenen şiirler ozanlar tarafından bizzat yazılmış,Ancak  yasaklı dönemde  Hasan Dede tekkesinin açık olduğunu da yakın bir ihtimal olarak düşünmekteyiz.Yarı dokunmazlık ve Aşık Veli’nin de bu tekkede gizlendiği, şiirlerin  çokluğundan da anlaşılmaktadır.Aradan on beş yıl geçiyor,bu sürenin öncesinden de Çelebi için yazılmış bir çok  Veli şiiri vardır ki bu şiirlerin bazıları Hasan Dede tekkesi dışında var olan şiirlerdir.

Pek çok arzuladım varayım dedim

Varamadım gül yüzlü yar küstün mü?

Haki payına  yüzler süreyim dedim

Süremedim gül yüzü yar küstün mü?

 

On beş yıl yaklaştı olmadı çare

Erenler terkim kılmadı zara

Fazlı gibi kendi kendim hançere

Vurmadım gül yüzlü yar küstün mü?

 

Sıra ister Beytullah’ın yolları

Onun yolu zordur yokuş belleri

Al yanakta al kırmızı gülleri

Deremedim gül yüzlü yar küstün mü?

 

Aşık oldum Ehlibeyt’in nuruna

Amasya’da yatan gerçek pirime

Elim bağlı belim bağlı darına

Duramadım gül yüzlü yar küstün mü?

 

Eşiğine süremedim yüzleri

özüme tütüyordur ayak izleri

Dili şeker ezer şirin sözleri

Eremedim gül yüzü yar küstün mü?

 

Velim eyder işim ahızar  idi

Bizi bu sevdaya salan yar idi

Danışmaya çok müşkülüm var idi

Soramadım gül yüzü yar küstün mü?

Aşık Veli’nin derdi büyüktür.1826 yılında Amasya’ya sürgü edilen Çelebi onun şiirlerinde bir ilhamdır.İçinde yatan Amasya özlemi bitmek bilmez.Çelebi’nin daha bir yıllık sürgününün ardından söylediği şiirindeki özlem de on beş yıl sonraki de bu kadar sıcaktır.

On iki aydır sevdiğime hasretim

Varaydım Şahı merdan aşkına

Nasıl gider bu sinemden hasret

Göreydim şahı merdan aşkına

 

Kırk gündür gördüğüm yoktur düşümde

Pusu mihnet gitmez oldu başımdan

Irmak kapısından Ferhat taşından

Varaydım şahı mardan aşkına

                   ...

  

 Velim eyder bu melhemin dadına

Aşık yanar maşuğun oduna

Küllü maksuduna her muradına

Ereydim şahı merdan aşkına

Zaman zaman Hasan Dede tekkesi dışında memleketine gittiği,ancak buralarda kalmadığı da anlaşılmaktadır.Eldeki şiirleriyle tekke ziyarat defteri içinde bulunan şiirlerinden ancak birkaç tanesi aynı şiirdir.Örneğin Aşık Veysel’in de plağına aldığı,bazı zamanlarda Ali İzzet Özkan’ın da “benim şiirim” dediği

 

Mecnunum Leylamı gördüm

Bir kerece baktı geçti

Ne söyledi ne de sordum

Kaşlarını yıktı geçti

 

Şiirindeki İzzeti mahlasından dolayı bu şiiri Ali İzzet kendisine mal etmek istemiştir.Bildirimizin sonuna koyduğumuz Arap harfleriyle yazılmış şiirin orjinali ziyarat defterinde yer almaktadır.Ve şiirin mahlası şöyle bitmektedir.

                                

Velim eydir ne hikmet iş

Uyumadım ki görem düş

Zülfünü kement eylemiş

Bağrıma taktı geçti

Bu şiirin de 1853 yılından çok daha önceleri yazıldığı ortadadır.Şiir yörede çok tutulmuş olmalı ki,yıllarca dilden dile günümüze kadar aktarılmıştır.Sıvas Gemerek İlçesi Çepni Kasabasında Aşık Veysel ve Ali İzzet ‘in de tanıdığı İzzeti adlı bir  ozan bu şiirde kendi mahlasını kullanmış.

Böylece bu şiirin de Aşık Veli tarafından söylenmiş olduğu kanıtlarla ortaya konmuş olmaktadır.

Aşık Veli’nin yeni bulunan şiirleriyle eskiden derlenmiş ve kitaplaştırılmış şiirleri hem konu,hem söyleyiş hem biçim, hem de mahlaslarda tartışma götürmeyecek birliktelik vardır.Konular bakımından üç isim  hemen dikkati çekmektedir.Birincisi Hacı Bektaş Postnişini Hamdullah Çelebi’ye söylenen şiirlerin her iki dosyada da aynen yer alması,Sevgilisi Telli Suna için söylenmiş şiirlerin ve ustası Aşık Kemter şiirleri çokça işlenmiş.Deyişler her iki dosyada da 7,8 ve 11 heceli, 4+3,4+4,6+5,4+4+4.Ancak her iki dosyada bulunan  ortak şiirlerin  toplamı 4 adettir ki bunlar tanınmış şiirlerdir.Birisi Mecnunun Leylamı gördüm,İkincisi Ağlatırsan beni yoluna ağlat /Beni neğah yere ağlatma Ali,üçüncüsü; Ben duraklı söylenişlerde de farklılık yoktur.

İbrahim Aslanoğlu’nun Aşık Veli isimli kitabında derlenen şiirlerin toplamı 80 adettir.Bizim elimizdeki dosyada bulunan şiirlerin toplamı 47 adethocamdan böyle duydum gafiller,dördüncüsü; Derde tabi oldum tabibi buldum/Bildim ki tabibin derdi benden çok.

Elimizde bulunan şiirlerin başlıklarını veriyorum.Bu başlıklar şiirin ilk mısralarına göre belirlenmiştir.

• Horasan ilinden Anadolu’ya
• Yari olmayanın yarası olmaz
• Dedim beni öldürün,altısı da bir gelir
• Her sabah her sabah seher vaktinde
• Sene bin iki yüz elli yedide
• Silinmesin garip gönlümün yası
• Hub derilmiş meclisimiz
• Pek çok arzuladım varayım dedim
• On iki aydır sevdiğime hasretim
• Şavka şavka edin beni öldürün
• 11. Ağlatırsan beni aşkına ağlat
• Şahımerdan zürriyeti kendisi
• Bugün sılaya varıban
• 1Doldurdu doldurdu verdi
• Ben hocamdan böyle duydum gafiller
• Irıza gecesi ibadet eder
• Muhabbetin aklım aldı
• Kulp takıp efendime taş atmış
• Elhamdüllah çok şükür ol hüdaya
• Gül yüzlümün gül cemalini gördüm de
• Kahbe...... baki demiş gafiller( s.133)
• Ucundaki ağlayan Abdullacı.........?
• Aşık oldum sevdim sırrı hüdayı
• Gül yüzlü güneşim mahi taban
• Deli gönül akıllan uslu ol..........
• Allah Cebrayile böyle buyurdu
• İslam dininin ....... sormuşlar
• Bugün mümünlerin kerbela günü
• O mah yüzler bilmeyene açılmaz
• Hüda birdir ismi bin bir okunur
• Hüsnünde........bismillah hecedir
• O Ali’nin her oyunu sırdandır
• Ali evladına canım kurban olsunki
• Bir a...........................
• Cihanı yakar ateşi
• Dilden dile düşen oldum
• Aman mürvet....... düşürme
• Ben sılaya ne yüzünen gittim
• Derde tabi oldum tabibi buldum
• Cömertlik hakkında aslı Ali evladı.....?
• Bahar seli gibi dağlar başında
• gel gönül uyma başıma gelene
• Allah bir Muhammad Ali Allahu Ekber Allah Ekber
• Ya Muhammet Mustafa La feta illa Ali
• Ya Ali mahi muharremdir gam üstüne gam dolan
• Huvel Himmet Allah dedi,huvela husamet dedi
• Mecnunum Leylamı gördüm